Халық санының өсімі туылу деңгейімен, сондай-ақ өмірді ұзақтығының ұлғаюымен байланысты. Сонымен, 2020 жылы күтілген өмір ұзақтығы 71,37 жасты құрады, оған қоса он жыл бұрын ол 68, 45 жасты, ал 2000 жылы - 65,5 жасты құраған. Бұл ретте сәби және бала өлімі, ерте жастағы өлім және т.б. ескеріледі. Зейнетке шыққаннан кейін өмір ұзақтығы ерлерде – 80 жасты, әйелдерде – 82 жасты құрайды.
Осылайша, Қазақстанда халықтың қартаюы бақылануда. Егер 2010 жылы зейнет жасындағы халықтың үлесі 9,9%-ды құраса, 2020 жылы - 11%-ды құраған. Сонымен бірге еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың үлесі керісінше төмендеген: 2010 жылғы 64%-дан 2020 жылы 58,3%-ға дейін.
Сонымен бірге бір еңбекке қабілетті адамға демографиялық күш те өсуде. Сонымен, 1000 еңбекке қабілетті жастағы азаматтарға ҚР-да 692 еңбекке қабілетті жастағы жасырақ және үлкенірек азаматтар келеді (бір жыл бұрын – 687, ал он жыл бұрын – 555 адам).
Халықтың қартаюы және тиісінше тұрғындардың еңбекке қабілеттілігіне күштің ұлғаюы жағдайында зейнетақы жүйенің үлестірмелі типінен жинақтаушы тип жүйесіне өту бойынша ғаламдық тренд бақылануда. Олардың арақатынасы 2019 жылы 47%-ға (үлестірмелі ) 53%-ды (жинақтаушы) құраған, бұл ретте 2008 жылы жинақтаушы жүйеге небәрі 40% түскен, 2009 жылы - 41%, ал 1999 жылы — 31%. Яғни, соңғы 20 жылдың ішінде жинақтаушы жүйе активтерінің үлесі жиынтық зейнетақы активтерінде 18 п. п. өскен.
Қазақстан 1998 жылдан бастап зейнетақылық қамтамасыз етудің үлестіруші жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне біртіндеп өтуді бастады. Ауысу әлемдік тәжірибеге сәйкес келеді. Сонымен, мысалы, Аустралия, Дания, Швеция, Гонконг, Үндістан, Чили, Индонезия, Сингапур және басқа елдер сияқты жинақтаушы зейнетақы жүйесімен елдерді атауға болады.
Жалпы үлестірмелі зейнетақы жүйесі төлемдер зейнеткерлерге қазіргі уақытта жұмыс істеп жатқандардың табысы есебінен (бюджетке ағымдағы салық түсімдерінен) жүргізілетін жүйені білдіреді.
Өз кезегінде жинақтаушы жүйеде жұмыс істейтін ұрпақ қартайған адамдарға төлемге жұмсалмайтын жарналарды төлейді, олар жинақталады, инвестицияланады және инвестициялаудан алынған кірістермен бірге келешекте тек жинақты жүзеге асырғандардың зейнеталық қамтамасыз етуі үшін пайдаланылады.
Жинақтаушы жүйенің мықты жақтарына жиі оның зейнетақы мөлшерінің зейнетақы жарналары көлемінен қатты тәуелділігін орната отырып, жұмыскерлердің өз қартаюын материалдық қамтамасыз етуге жауапкершілігін күшейтуге ықпал ететінін және тиісінше олардың өз кірістерін заңдастыруға қызығушылығын жоғарылатындығын жатқызады. Бұл өз кезегінде салықтардың жиналуына, назардан тыс жұмыс істеуге және басқасына оң әсер етеді.
Жалпы ҚР көпдеңгейлі зейнетақы жүйесінің жинақтаушы құрауышы бюджетке күштің төмендеуіне, сондай-ақ зейнетақы мөлшерінің болашақта ұлғаюына ықпал етеді.
Ағымдағы жылдың 1 қыркүйегіндегі жағдай бойынша ҚР азаматтарының зейнетақы жинақтары 12,9 трлн тг құрады, бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 6%-ға көбірек. Зейнетақы жинақтарының негізгі сомасы міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ) есебінен – 12,6 трлн тг (соңғы 12 айда өсім 5%-ды құрады) құрылды. Міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары бойынша зейнетақы жинақтарының (МКЗЖ) сомасы – 342,6 млрд тг (өсім - 17%), ерікті зейнетақы жарналары бойынша зейнетақы жинақтарының (ЕЗЖ) сомасы – 1,6 млрд теңгені құрады.
Салымшылардың өздерінің жарналарынан басқа зейнетақы жинақтарының айтарлықтай өсімі 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап 1 қыркүйегіне дейін 938,9 млрд теңгені құраған таза инвестициялық табыстың арқасында қамтамасыз етілді, ол өткен жылдың осы кезеңінің көрсеткіштерімен салыстырғанда 8%-ға немесе 67 млрд теңгеге асып түседі.
Жалпы жыл басынан 1 қыркүйекке дейін жасына орай БЖЗҚ салымшыларына төлемдер 62 млрд теңгені құрады.
Сурет ашық дереккөздерден
