Қазақстанда өмірді сақтандыру саласы зейнетақы заңнамасымен шектеледі және зейнетақы аннуитеті құралы арқылы тек төлем кезеңінде ғана көрініс тапқан зейнетақы жүйесіне қатыспайды. Осы себепті сақтандырушылар өз клиенттеріне шетелде ұсынылатын практикалық қызметтерді ұсына алмайды. Жағдайды жақсы түсіне отырып, өмірді сақтандыру компаниялары Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының қолдауымен Ұлттық Банкке жүгінді. Тақырыбы – зейнетақы жинақтарының бір бөлігін бәсекелестік ортаға беру. Соңғы уақытқа дейін реттеуші зейнетақы жүйесін реформалау тұжырымдамасын қарады, бұл кезде жинақтар жеткілікті болған жағдайда (кепілдік түрінде БЖЗҚ-да қалатын 8-10 млн теңге) қаражаттың бір бөлігі активтерді басқару жөніндегі компанияға беріледі. Бірақ бұл тәсілде бірқатар кемшіліктер бар. Мысалы, 55 жасқа қарай адамға жыл сайынғы төлемдерді индекстеумен өмір бойы зейнетақы аннуитетін сатып алуға сома жетпеуі мүмкін.
Кейінге қалдырылған зейнетақы аннуитеті
Сақтандырушылар қазақстандықтарға кез келген жаста жеткілікті сома бар кезде индексациямен өмір бойғы зейнетақы төлемдері құралдарын (кейінге қалдырылған зейнетақы аннуитеті) сатып алуды немесе ақшаны БЖЗҚ-да қалдыруды таңдау құқығын береді. «Тек өмірді сақтандыру компаниялары актуарлық есеп жүргізеді және егде жастағы лайықты қамтамасыз ету үшін адамға қанша ақша жинақтау қажет екенін айта алады. Кейінге қалдырылған аннуитет-белгілі бір мерзімнен кейін төлемдермен жеке төлеммен немесе мерзімді жарналармен сатып алынатын аннуитет. Осы мерзімге дейін сақтандыру компаниясы ақша салып, осы салымдардан пайыздарды жинақтайды», - деп «Nomad Life» ӨСК» АҚ басқарушы директоры Галина Усачева түсіндірді.
Кейінге қалдырылған зейнетақы аннуитеті опциясы қазақстандықтарға сақтандыру компаниясы мен БЖЗҚ арасында таңдау жасауға мүмкіндік береді, сондай-ақ өмір бойы зейнетақы жинақтарының жеткіліктілік критерийіне қызмет етеді. Сол кезде сарапшылардың пікірінше, әрбір адам белгілі бір минимумды жинап, қандай қаражатқа өмір сүретінін дәл біле алады. «Адамдар таңдау жасай алады және ол жақсы, өйткені олар өзіне жауапкершілік алады. Қазір мемлекет зейнетақы табысына инфляциядан жоғары кепілдік береді. Бұл опция ӨСК клиенттері үшін емес, БЖЗҚ клиенттері үшін ғана сақталады. Бүгінгі күні біз инфляциядан төмен емес табысқа кепілдік беру бойынша мемлекетке қандай шығындар бар екенін білмейміз, бірақ зейнетақы жинақтарының көлемі, тиісінше, жеке зейнетақы қорлары жұмыс істеген және жоғары инфляция болған жылдар туралы айтпағанның өзінде тәуекелдер өсуде», – деді сарапшы.
Қазақстанда кейінге қалдырылған сақтандыру аннуитеті инвестициялардың тартымды нысаны болуы мүмкін, өйткені мемлекеттің сақтандырушының резервтеріне және олардың инвестициялық салымдарына қойылатын жоғары талаптары мұндай салымды барынша қауіпсіз және бұл ретте өтімді етеді.
Нәтижесінде Қазақстан жауапкершіліктің мінсіз қиылысуына ие болады – нарықтық ойыншылар ретінде ӨСК талдаумен, инвестициялармен және клиенттермен жұмыс жасаумен айналысады, мемлекет саланы реттейді және бақылайды.
Зейнетақы жоспары
Сақтандырушылардың ойы бойынша, жоғары табысы бар және жеткілікті сомадан жоғары қорғалған қарттыққа жинай алатын адамдар ақшаны ЗАБК-қа (КУПА) салу немесе unit-linked пайдалану мүмкіндігіне ие болады. «Егер шотыңызда 10 млн теңге болса: 8-ге сіз кейінге қалдырылған аннуитет шартын жасайсыз, ал екеуін ЗАБК-қа, инвестициялық пай қорларына саласыз немесе ӨСК-мен меншікті зейнетақы жоспарын құрасыз», – атап өтті Галина Усачева.
Жеке зейнетақы жоспарлары unit-linked базасында құрылады деп болжануда. Бұл құрал Қазақстанда әзірше онша танымал емес, бірақ бірнеше он жылдық бойы Батыста керемет көрсеткіштерге ие. Unit-linked классикалық өмірді жинақтаушы сақтандыру мен қаржы құралдарына үлесі ретінде инвестициялық құрамдас бөлігінің гибриді болып табылады. Яғни, портфельдің бір бөлігі клиенттің қалауы бойынша неғұрлым тәуекелді және әлеуетті кіріс қаржы құралдарына (мысалы, акциялар, ҮИҚ, ETF және т.б.) орналастырылады, олардың құрамын бағдарламада кезең-кезеңімен ауыстыруға болады.
«Егер адам кейінге қалдырылған зейнетақы аннуитеті бойынша төлем ала бастаса, онда ол қандай жасқа дейін сақтандырушы оны қамтамасыз етуге міндетті болатынына назар аударыңыз. Зейнетақы жоспары келісілген кезеңге жасалады және клиентке артық қаражатты өз бетімен тәуекелге және инвестициялық кірісте табуға мүмкіндік береді», - дейді сұхбаттасушы.
Сонымен қатар, сақтандырушылар қазақстандықтарға 2 жылда бір рет қаржы институттарын ауыстыруды ұсынады. Қатаң бәсекелестік орта қаржы құралдарының сапасын арттырады және адамдарға әр түрлі ЗАБК мен ӨСК арасында таңдау береді.
Зейнетақы жүйесі
Mercer халықаралық консалтинг компаниясының және Монаш Университеті жанындағы Мельбурн қаржылық зерттеулер орталығының сарапшылары Melbourne Mercer Global Pension Index (MMGPI) әлемнің зейнетақы жүйелері рейтингінің 11-басылымын ұсынды. Құжат авторлары 37 түрлі елдің зейнетақы жүйесін зерделеп, саралап берді. Қазақстан MMGPI рейтингіне енбеген.
Зерттеудің негізгі мақсаты – әрбір зейнетақы жүйесін 40-тан астам көрсеткіш бойынша бағалау. Олардың ішінде: тұтастық, тұрақтылық, қол жетімділік, ашықтық, сенімділік, халықты қамту, жинақтаудың жеткіліктілігі, тұрақтылық. Нәтижесінде ғалымдар әлемнің зейнетақы жүйесін 4 негізгі топқа атады – А-дан (жоғары сапалы және сенімді, жақсы пайда әкеледі, тұрақты, тұтастықтың жоғары деңгейі) D-ге дейін (жүйенің маңызды кемшіліктері бар, оларды жою қажет).
Бірінші топқа сәйкесінше 81 және 80,3 балл алған Нидерланды мен Дания ғана кірді. Үшінші орында (B+ тобында) - Австралия. Чили жүйесі 68,7 балл жинады және ғалымдар классикалық топқа орналастырылды. «Жүйенің нақты құрылымы, көптеген оң функциялары бар, бірақ ең алдымен өмірдің ұзақтығының ұзаруына байланысты жақсару үшін әлеуеті де көп», – делінген MMGPI есебінде.
Қазақстан зейнетақы жүйесі Чили үлгісі бойынша құрылды, бірақ егер онда теріс сәттер нәтижесінде эволюцияны байқауға болатын болса, онда біздің елімізде, өкінішке орай, бірнеше жыл бұрын ЗҚ есептеріне мемлекет қорларды біріктіріп, бәсекелестік жүйесін айырып, регрессиямен әрекет етті. Осыдан реформадан кейін отандық ЗҚ бүгін Чили ЗҚ орналасқан В тобында жүйелермен бір қатарға тұруы мүмкін деген қорытынды жасауға болады. Бұдан сақтандырушылар зейнетақы жүйесіне ең тұрақты саланың неғұрлым толық қатысу қажеттілігін негіздеген кезде шығады.
Халықаралық қор
Әлемнің ең үздік зейнетақы жүйесінің бірі-Нидерланды ПС құрлықтық Еуропаның басқа елдерінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл елде ол міндетті жеке жарналар мен ерікті жинақтардан тұрады. Сонымен қатар, зейнетақы жоспарларында сақтандыру компаниялары белсенді рөл атқарады. Адамдар дербес заңды тұлғаға жарналарды аударады, бұл заңды тұлға сақтандыру ұйымдары немесе зейнетақы қорлары болуы мүмкін. Бұл ретте, зейнетақы қорлары әр түрлі жастағы тұлғалардың (intergeneration risk sharing) жинақтарын бірыңғай пулға біріктіру есебінен тәуекелдерді әртараптандыруға құқылы, ал сақтандыру компаниялары мұны жасауға құқылы емес және әрбір адам үшін кейінге қалдырылған зейнетақы аннуитеті әзірлейді.
Қор нарығы
Сақтандыру компанияларының халықпен белсенді жұмысы, оларды елдің қор нарығындағы жағдайды өзгерте алатын үлкен институционалдық инвесторлар жасайды. Сақтандырушылар өздерінің инвестициялық портфелін мемлекеттік және квазимемлекеттік бағалы қағаздардан, сондай-ақ рейтингі жоғары жеке компаниялардың акциялары мен облигацияларынан қалыптастырады.
Отандық сауда алаңында бірнеше жыл бойы сақтандыру секторы KASE-нің жаңа дамуының триггері бола алатынын айтады. «Өмірді сақтандыру компаниялары – нарықты өсіріп, өсіре алатын қаржы секторындағы табиғи бағаланбаған бизнес, – бір сұхбатта Lifeinsurance.kz Қазақстан қор биржасы төрағасының орынбасары Андрей Цалюк мәлімдеді. – Олар нарықтың басқа қатысушыларынан гөрі тезірек өседі деп ойлаймын, сондықтан оларға үлкен үміт артамыз».
Қорытынды
Жоғарыда аталғандардың барлығын ескере отырып, отандық сақтандырушылар Ұлттық Банкке клиенттерге қызмет көрсету спектрін кеңейтуді ғана емес, елдің барлық зейнетақы жүйесінің көрсеткіштерін едәуір жақсартуды ұсынады. Нәтижесінде адамдар, мемлекет, фондық нарық және ҚР барлық қаржы нарығы ұтыста қалады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі қазіргі таңда қоғамның жіті назарында және түрлі нысандардың қысымында болуда. Осылайша, елде уақыт өте келе халықтың қартаюы тіркеледі, кейбір проблемалар экономикалық өсу қарқыны төмендейтін мемлекеттерге ұзақ мерзімді инвестициялар жасайды. Сақтандыру компаниялары адамдармен жұмыс істеуге дайын және бұл үшін үлкен тәжірибе мен Ұлттық Банк тарапынан қатаң реттеу бар.
Дереккөздері: https://economictimes.indiatimes.com/wealth/plan/will-you-have-enough-money-when-you-retire-your-40s-is-the-time-to-ask-this-question/articleshow/71661755.cms;
https://www.monash.edu/business/monash-centre-for-financial-studies
