Тәуелсіз Қазақстанның қаржы жүйесінің тарихы – теңгенің, ұлттық валютаның құрылуынан бастап - 1993 жылы, аз емес деңгейде басталды. 1998 жылы Қазақстанда зейнетақы реформасы өткізілді, ал 2000 жылы тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ету үшін, жағымсыз сыртқы факторлардан тәуелділікті төмендету үшін Қазақстан Ұлттық қоры құрылды.
Қазақстанның Ұлттық Банкі
Елдің орталық банкі – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Ұлттық Банктің мақсаты – елде баға тұрақтылығын қамтамасыз ету. Ұлттық Банктің міндеттері: ақша-кредит саясатын әзірлеу және жүргізу, төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу және қаржы статистикасын дамыту.
Қазақстанда экономиканың басқарудың нарықтық моделіне ауысуынан бастап екі деңгейлі банктік жүйесі құрылды: бірінші деңгей – 1993 жылдан бастап осылай аталатын Ұлттық Банк және екінші деңгей – барлық қалған банктер.
Қазіргі таңда 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заң әрекет етеді. Ұлттық Банктің ірі ұйымдары мен еншілес кәсіпорындарына банкаралық төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізетін және төлем жүйелерінің қауіпсіздігі мен техникалық және бағдарламалық жасақтаманың болуын қамтамасыз ететін, Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕАО), Банкнот фабрикасы, Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры, Бағалы қағаздар орталық депозитарийі және басқалары жатады.
Ұлттық Банк Еуразиялық экономикалық одақпен (ЕЭО), Шанхай ынтымақтастық ұйымымен (ШЫҰ), Еуропа мен Азияның ұлттық банктерімен, Халықаралық валюталық қоры (ХВҚ) – БҰҰ-ның мамандандырылған ұйымымен, Дүниежүзілік Банкпен, ЕЖДБ және кредит келісімдері мен нарық индикаторларын әзірлей отырып, басқа қаржы институттарымен бірге қызмет жасайды.
Банктік сектор
Қазақстан қаржы жүйесі банк орталық модель болып сипатталады: банктерге қаржы жүйесінің шамамен 85% активтері келіп түседі, қаржы секторының қалған секторына - 15% келеді. 2022 жылғы 1 шілдеге Қазақстанда екінші деңгейдегі 22 банк, олардың ішінде 13 банк шетелдік қатысумен, оның ішінде 10 еншілес банктер жұмыс істеді.
2022 жылғы маусымда банктерге анықталған бұзушылықтар бойынша: AQR іс-шараларының жоспарын орындау туралы есепті беру бөлігінде қадағалау әрекетінің 1 ұсыныс шарасы және пруденциялық нормативтер мен банктер туралы заң нормаларын бұзушылыққа екі жазбаша нұсқама қолданылды.
Банк секторында 7 трлн теңге проблемалық кредиттерді есептен шығаруға қарамастан, кредит портфелі 18,5 трлн теңгеге дейін 46%-ға өсті, ол ЖІӨ-ге 22,5%-ды құрайды. Қазақстандық банктердің пайдасы 2022 жылғы 6 айдың қорытындысы бойынша 46%-ға төмендеді және 355 млрд теңгені құрады, деп хабарлады ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (ҚНРДА). Банктік активтердің табыстылығы (ROA) 2022 жылғы 1 шілдеге 2,7%-ға дейін 0,5%-ға, капиталдың табыстылығы (ROE) – 21,9%-ға дейін 4%-ға төмендеді.
Бәлкім, банктік жүйе Қазақстан экономикасымен бірге қысқаруды бастады. Наурыз-мамырға банктердің міндеттемелері 3,4%-ға немесе сондай-ақ 1,1 трлн теңгеге, 32,4 трлн теңгеге дейін қысқарды, ҚР екінші деңгейдегі банктердің капиталы 2022 жылғы 1 наурызбен салыстырғанда 1 маусымға 4,7 трлн теңгеге дейін 1%-ға немесе 46 млрд теңгеге өсті.
Қазақстан 1990 жылдардың басында қатаң экономикалық күйзелісті кешті, бірақ 2000 жылдардың басына қарай экономикалық тірілу басталды және сол кезде жалпы ішкі өнімнің жыл сайынғы өсімі 7%-ға дейін жеткен. Орталық-азиялық совет үкіметінен кейінгі елдермен салыстырғанда Қазақстанда 2010 жылы бір адамға $12800-ды құраған, халықтың жан басына ЖІӨ-нің жоғары деңгейі болды.
Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (ҚНРДА) осымен екі рет арнайы қаржы нарығын реттеу үшін Ұлттық Банктің құрылымынан бөлінген.
ҚНРДА екінші деңгейдегі банктердің және олардың үлестес тұлғаларының, «Қазақстан даму банкі» АҚ-ның, банктік когломераттардың, ипотекалық ұйымдардың, агроөнеркәсіптік кешен саласында ұлттық басқарушы холдингтің еншілес ұйымдарының, кредиттік бюроның, банктердің уақытша әкімшіліктерінің және тарату комиссияларының қызметін қадағалайды және тәуекелге неғұрлым ұшырағыш облыстарда қадағалау ресурстарын шоғырландырады.
Қазақстанның мемлекеттік активтері осы банктердің акциялар пакеттерін сатып ала отырып немесе мысалы Күйзеліс активтер қоры сияқты, еншілес ұйымдарды құра отырып, қажет жағдайда банктерді қолдайтын «Самұрық-Қазына» мемлекеттік холдингінде шоғырланған.
ҚНРДА-ның тұтынушылар құқығын қорғауы негізінен, агенттіктің жәрдемдесу және олардың қарыз жүктемесін төмендету үшін шараларды қолдану туралы қарыз алушылардың өтініштерін қарауымен байланысты болатын.
Қазақстан қаржы жүйесінің сақтандыру секторы
2022 жылғы 1 шілдеге Қазақстан сақтандыру секторында 27 сақтандыру ұйымы жұмыс істейді, олардың ішінде 9-ы – өмірді сақтандыру компаниялары. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтері негізінен сақтандыру қызметі бойынша кірістердің өсімі бойынша және валюталық активтер құнының оң қайта бағалануы нәтижесінде өсті, 2022 жылдың басынан 7,7%-ға өскен және 1,97 трлн теңгені құрады. Соңғы бес жылда сақтандырушылардың активтері 1,8 трл теңгеге дейін екі есе өсті және ЖІӨ-ге 2,3%-ға жетті, ол сақтандыру сыйлықақылары көлемінің өсімімен байланысты.
2022 жылғы маусымда сақтандырушыларға 2 қадағалау әрекеті қолданылды, басшы қызметкерді сайлауға 3 келісім және сақтандыру холдингі мәртебесін иеленуге келісім беруге 1 бас тарту берілді, «жалпы сақтандыру» саласы бойынша 1 лицензия қайта рәсімделді.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздар нарығы – бұл бағалы қағаздарды шығарумен және олардың айналысымен байланысты, экономикалық қатынастар саласы. Қазақстан қор нарығында капиталдандыру 44,2 трл теңгені немесе соңғы бес жылда 70%-ға ұлғайып, ЖІӨ-ге қатысы бойынша 53,8%-ды құрады. Капиталдандыру құрылымында 65% акцияларға, 35% - облигацияларға келеді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді ҚНРДА қамтамасыз етеді.
Микроқаржы секторы
Микроқаржы секторы басқа секторларға қарағанда кешірек реттеле бастады. Ол шағын және орта бизнесті (ШОБ) қаржыландыруда неғұрлым үлкен рөлді алуда.
Барлық кредиттік ұйымдарды реттеу периметріне қосуға байланысты микрокредиттер көлемі 2019 жылдан бастап 1,4 трлн теңгеге дейін 4,5 есеге өскен. Микрокредиттер құрылымында 49% бизнеске және жеке кәсіпкерлерге қарыздарға келеді. 2022 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша микрокредиттеу көлемі 743 млрд теңгені құрады.
2020 жылдан бастап ҚНРДА қызметінің басым бағыты микроқаржы секторының реформасы болды. Барлық микрокредиттік компаниялар: ломбардтар, онлайн-кредиттеу компаниялары және кредиттік серіктестер агенттіктің реттеу периметріне енді.
Ауылдарда кредиттік серіктестіктердің жұмысы белсенді дамуда. Кредиттік кооперация жүйесіне қатыстырылған ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің жалпы саны 23 мыңнан астамды құрайды. Кредиттік серіктестіктер қатысушылардың жарналары есебінен және Аграрлық несие корпорациясы арқылы бизнесті дамытудың мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде қаржыландырылады. Алынған қаражат қатысушылар үшін кредиттер түрінде қайта үлестіріледі.
Микроқаржы ұйымдар халықтың депозиттерін қабылдамайды және өздерінің қорландыру базасы жоқ. Кредиттер акционерлердің қаражаты есебінен меншікті капитал түрінде және банктерден, қор нарығынан немесе халықаралық қаржы ұйымдарынан тартылған қарыз қаражаты түрінде қаржыландырылады.
Қосымша қорландыруды тарту үшін МҚҰ қор нарығына қолжетімділігі және KASE жүйелері мен орталық депозитарийде шоттарды ашу және тіркеу рәсімдері жеңілдетіледі.
Қазақстан Микроқаржы ұйымдары (МҚҰ) 2021 жылғы I жартыжылдықта Ұлттық Банктің деректері бойынша 43,5 млрд теңге таза пайда, кредиттік серіктестер – 9,5 млрд теңге таза пайданы, ҚР ломбардтары – 19 млрд теңге таза пайданы алды.
Дереккөзі: https://prodengi.kz/post/finansovaya-sistema-kazaxstana-ot-bankov-do-mikrofinansovyx-organizacii
Сурет ашық дереккөздерден
