Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, 2021 жылы Қазақстанда қызметтік міндеттерін орындау кезінде 200 адам қаза тауып, тағы 1465 адам әртүрлі ауырлықтағы жарақат алған. Көп пе, аз ба? Еңбек министрлігінің деректері Ұлттық статистика бюросының деректерінен біршама өзгеше екенін ескертемін.
Мемлекеттік статистика тек ресми тіркелген жағдайларды қамтиды. Мойындау керек, біздің елде еңбек құқықтарының бұзылуы сирек емес, сондықтан толық суретті алу үшін өндірістік жарақаттардың көрсеткіштерін қауіпсіз үшке көбейтуге болады.
Статистика бюросының мәліметінше, осыдан он жыл бұрын, яғни 2011 жылы Қазақстанда 283 адам өндірісте қаза тауып, тағы 2817 адам жарақат алған. КСРО-ның соңында - 1991 жылы - 32 мыңға жуық адам еңбек міндеттерін орындау кезінде зардап шекті, 925-і қайтыс болды. Сол жылдардағы экономиканың құрылымына байланысты жұмысшы мамандықтары сұранысқа ие болды, тағы бірнеше өнеркәсіптік өндірістер болды, бірақ кеңестік кезеңде еңбекті қорғаудың нақты проблемасы болғаны анық, оны сандар бізге тікелей көрсетеді.
Сақтандыру компанияларының қатысуынсыз емес, 2005 жылы ЖОМС іске қосылған сәттен бастап жазатайым оқиғалардың саны баяу, бірақ сенімді түрде төмендеуді бастады.
Социализм кезіндегідей қалайсыз ба?
Өндірістік жарақаттардың кем дегенде 30%-ы еңбекке қабілеттілігін ішінара немесе толық жоғалтумен мүгедектікпен аяқталады. Көбінесе зардап шегушілер аяқ-қолдарынан айырылады, өткен жылы жарақаттанған ампутацияның 78 жағдайы тіркелді, 45 адам көру қабілетінен айырылды. Тағы 351 адам толық жұмыс істеу мүмкіндігінен айырылып, кәсіптік ауруға шалдыққан.
Кеңес дәуірін еске түсіре отырып, қолжетімді ортаның мүлдем жоқтығын ғана емес, атап өтуге болады. Мемлекет қоғамда мүмкіндігі шектеулі жан жоқ деп кейіп танытты, сондықтан құрылыс нормаларында пандустар салу да ұсынылмаған. Ғылыми жетістіктер жарақат алған және кәсіптік ауруға шалдыққан азаматтарға емес, әскери-өнеркәсіптік кешенге қызмет етті.
«Жетілдірілген» кеңестік протездер тәріздеуден басқа ешқандай функцияларды орындай алмады, осылайша олардың иелерінің өмірін қиындатты. Өкінішке орай, мұндай үлгілер бүгінде мемлекеттік тапсырыс аясында жаппай шығарылуда. Мүгедектер арбасын еркін сатумен де, талонмен де сатып алу мүмкін болмады. Бұл мәселені шешу үшін қозғалысы шектеулі адамдар әдетте қолөнер әдісімен жасалған дөңгелектері бар тақталарды пайдаланды.
Қауіпті өндірістерде жұмысшылар аяқ-қолдарынан ғана айырылып қалмайды: көздің, тыныс алу жүйесінің күйіп қалуы және «кәсіби күйіп қалудың» ұқсас түрлері жиі кездеседі. Бүгінгі таңда өмірді сақтандыру компаниялары (ӨСК) ЖОМС шеңберінде протездеу, санаториялық-курорттық емдеу және операциялар үшін қосымша шығындарды көтереді. Өндірістік жарақат салдарынан көзі нашар көретіндер үшін компьютер мен арнайы бағдарламалық жасақтама сатып алынатын мысалдар бар.
Өткен айда ғана біз өндірісте қайтыс болған жұмысшының отбасына 57 миллион теңгеден астам сақтандыру төлемін жүзеге асырдық. Оның жесірі мен балалары ай сайын 400 мың теңгеден астам (жылдық индексациямен) алатын болады, бұл марқұмның жалақысына тең. Ақша отбасының шығынын өтей алмайды, бірақ балаларды өсіруге көмектеседі. Бұл жалғыз мысал емес. Мемлекеттік жәрдемақы алушылар бүгінде мұндай төлемдерге сене алуы екіталай.
Мұндай жақсартулар – бұл нарықтың сіңірген еңбегі және кеңестік биліктен қалған мұра емес. ЖОМС аясындағы жеке капитал зардап шеккен азаматтарды қамтамасыз ету жөніндегі әлеуметтік міндетті орындауды кеңес мемлекетімен салыстырғанда теңдессіз жақсы атқарып жатқаны анық. Және неліктен бір қадам артқа шегініп, кеңестік тырмаға қайтадан басу керек?
Волюнтаризм – біздің барлығымыз
Қызметкерлерді сақтандыру өтелімінің сапасы сақтандыру тарифтеріне тікелей байланысты. 2015 жылы Еңбек министрлігі ірі бизнес үшін ЖОМС тарифтерін төмендетіп, сақтандырылған адамдар үшін жағдайды нашарлатты. Нарықта өзгерістер таяп қалды, бірақ министрліктің жүйені дамытуға нақты көзқарасы жоқ екені белгілі болды, бұл қабылданған шешімдердің сәйкессіздігінен көрінеді.
Осы жылдың наурыз айында ЖОМС тарифтері алдымен көтерілді, бірақ небәрі жарты жылдан кейін олар қайтадан төмендеді. Мұндай секіріс жазатайым оқиға басталғаннан кейін ондаған жылдар бойы зардап шеккен жұмысшылардың отбасыларын қамтамасыз етуге арналған сақтандыру өнімдеріне зиян келтіреді. Егер сақтандыру төлемдері бір күні бітсе, аш балалары бар жесір әйел қайда барады? Тарифтерді төмендету туралы шешімге қол қойған баяғыда жұмыстан шыққан шенеунікке ме, әлде ұзақ жылдар бойы тұрақты төлем жасап келген сақтандыру компаниясына ма?
Министрлікке қысым көрсете отырып, ірі бизнес сақтандыру құнын төмендетуге мүдделі. Өндірісте жарақат алған жұмысшылар, енді «пайдаланылған материал» ретінде тиесілі мерзімде төлемдерді ала ма, бұл енді маңызды емес. Сақтандыруды мұндай «оңтайландыру» бір күні берушінің қолының кедейленіп кетуіне әкеледі, әсіресе қазіргі қолданыстағы ЖОМС жүйесінен айырмашылығы, Еңбек министрлігі оған әрі беруші, әрі алушы болуға мүмкіндік беретін түбегейлі реформаларды ұсынып отыр.
Еңбек министрлігі үшін «зиянды жұмыста істейтіндер»
Қарашада сақтандыру нарығы қатысушыларының қолына Еңбекті қорғау жөніндегі Республикалық ғылыми-зерттеу институты әзірлеген, «ЖОМС жүйесін жетілдіру призмасы арқылы еңбекті қорғауды жақсарту бойынша ұсыныстар» презентациясы түсті.
ЖОМС реформалау арқылы өндірістегі қауіпсіздікті қалай жақсартуға болатыны және еңбекті қорғау жөніндегі мамандардың сақтандыру саласында қандай құзыреттері бар екені белгісіз. Белгілі бір призма жарақаттар мәселесін келесі тәсілдердің бірімен шешуді ұсынады.
Бірінші жолы – Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры (МӘСҚ) болатын, бірыңғай оператор моделіне көшу. Жұмыс берушінің жауапкершілігінен әлеуметтік сақтандыруға көшу ұсынылып отыр. Иә, ірі жұмыс берушілер қазіргіден аз төлейтін болады, бұл өндірісте жарақат алған жұмысшыларды сақтандырумен қамтамасыз ету сапасын нашарлатады.
Екінші жолы – сақтандыру агенттерінің кең желісін құру арқылы «Мемлекеттік аннуитеттік компанияны» (МАК) бірыңғай операторға айналдыру. Сонымен қатар, бірнеше жыл бұрын нарық шығындарды азайту және ЖОМС-тың жалпы тиімділігін арттыру үшін сақтандырудың осы сыныбы бойынша делдалдардан бас тартты. Республикалық институт бір ғана мемлекеттік сақтандыру компаниясын баламасыз қалдырып, агенттік сыйақы үшін жұмыс берушілерді заң бойынша өз бетімен баруға міндетті жерге әкелетін армия құруды ұсынып отыр.
Үшінші жолы – өндірістік өлім мен жарақаттануды азайту бойынша алдын алу бағдарламаларды іске асыруды ӨСК-ге жүктеу. Қыркүйек айында ЖОМС бойынша сақтандыру тарифтері қысқартылғаны аздай, сонымен қатар Еңбекті қорғау институты Еңбек министрлігі мен профильді ведомстволардың тікелей міндеттерін ӨСК-ге жүктеуді ұсынып отыр. Дәл осындай табыспен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігін, сонымен бірге Еңбекті қорғау жөніндегі республикалық институтты қажетсіздігі үшін таратуды ұсынуға болар еді.
Шамасы, институтта өндірісте өмірі мен денсаулығын қалдырған жұмыскерлерге және олардың отбасыларына жұмыста жарақат алған немесе қайтыс болған жағдайда азаматтардың басқа санаттарымен салыстырғанда өмірді сақтандыру компанияларынан тым жоғары төлемдер тиісті деп есептеген шығар.
Сонымен қатар, зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтін жұмыскерлерді зейнетақымен қамтуды арттыру бөлек ұсынылып отыр, бұл, әрине, маңызды мәселе. Бұл ретте презентация авторлары мұндай азаматтарды «зиянды жұмыста істейтіндер» деп атады. Бұл кейбір шенеуніктердің қамқорлық жасаған болып лақап атты ойлап тапқанның орнына, оларға қамқорлық жасауы керек адамдарға деген қарым-қатынасының көрсеткіші.
Шенеуніктер президентке бағынбайды
Қазақстанның ЖІӨ-ге мемлекеттің қатысуы туралы сан алуан бағалаулар бар – ресми деректер қалың жұртшылыққа берілмейді. Орташа бағалаулар шамамен 20%-ға келтіріледі. ЭЫДҰ өз есептерінде қазірдің өзінде 30-40% жөнінде айтады. Шындық шамамен ортасында.
Мемлекеттің экономикадағы рөлін төмендету қажеттігін талай жылдан бері жоғарыда отырғандардан естіп келеміз. Бұл мәселе Президент Тоқаевты да алаңдатады, ол экономиканың нақты секторындағы мемлекеттің шамадан тыс рөлі туралы бірнеше рет айтып, елдің экономикалық блогына тиісті тапсырмалар берді.
Мемлекет толығымен кетуі керек немесе жеке капитал бар салалардағы өз қатысуын барынша азайтуы керек - бұл президенттің дұрыс ниеті. Мемлекет иелігінен алу – бұл жаңа-ескі экономикалық лейтмотив, оның аясында, басқалармен қатар, ұлттық компаниялардың IPO бағдарламасы қайта жаңғыртылды.
Жарияланған экономикалық бағытқа қарамастан, үкіметтің әңгімелерінде ЖОМС-ты мемлекет меншігіне беру туралы ұсыныстар бар. Бұл бастама кеңестік тәжірибеге сілтеме жасай отырып ұсынылған.
ЖОМС үшін дәрі
Нарықтық механизмдердің орнына Республикалық еңбекті қорғау институты кезекті квазисалықты нақты құру арқылы ЖОМС-ты монополиялауды ұсынады. Нәтижесінде біз керісінше нәтиже аламыз: жақсырақ сақтандыру тарифтерін алу үшін жұмыс берушілер үшін еңбек жағдайын жақсартуға және жарақаттар мен өлім статистикасын азайтуға мүлде ынталандыру болмайды.
Түрлі деректерге сүйенсек, жұмыс істейтін қазақстандықтардың 30-40%-ы ғана ЖОМС жүйесімен қамтылған. Сақтандырылғандардың ішінде жұмыскерлердің едәуір бөлігі үшін кәсіптік тәуекел сыныбын жұмыс беруші төмендеткен, соның салдарынан жазатайым оқиға болған жағдайда адам тиісті өтемақы алмайды. Мемлекеттің назарын осындай мәселелерді шешуге аудару керек.
Қазір ЖОМС жүйесінде барлық тараптардың өзіндік нақты рөлдері бар: жұмыс беруші - сақтандырады, мемлекет - реттейді, сақтандырушылар - төлейді. Шенеуніктер әр тараптың өз міндеттерін адал орындауына баса назар аударғаны абзал.
Сақтандыру компаниялары жұмыс берушілерді өндірістік жарақаттарды азайту бойынша жұмыс істеуге тарифтермен ынталандыруда және қаза болғандар мен зардап шеккендердің отбасыларын қамтамасыз ету стандарттарын күрт көтерді.
Бұл жеке капиталды өмірді сақтандыру нарығынан шығарудың бірінші әрекеті емес. Олай болса, шенеуніктер үшін қауіпті өндірісте жұмыс істейтін азаматтар кезекті «зиянды жұмыста істейтіндерге» айналатын күн алыс емес.
P.S. Бүткіл Қазақстан бойынша әр жұмыс ауысымында тоғыз адам ауыр жарақат алады.
Сурет ашық дереккөздерден
