Қазақстандағы сақтандыру нарығының қозғаушы күші – бұл сақтандырудың міндетті түрлері. Олар сақтандырушылардың сыйлықақылары мен төлемдерінің көп бөлігін құрайды. Осы сыныптардың бірі - қызметкер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру, қысқаша айтқанда ЖОМС.
ЖОМС жүйесі
Тұжырымдамалық ЖОМС жүйесі Қазақстанда қисынды ұйымдастырылған. Негізгі мақсаты түсінікті – тұрақты сақтандыру төлемдері арқылы қызметтік міндеттерін атқарған кезде өндірісте зардап шеккен, қызметкерлердің мүдделерін қорғау. Бүгінгі күні жүйенің аясында профильді министрлік пен қаржы реттеуіші атынан мемлекет, сақтандыру нарығы және бизнес субъектілері арасында функциялар нақты бөлінген.
Кәсіпорындар заң бойынша өз қызметкерлерін сақтандыруға міндетті, бірақ сақтандырушыларды өздігінен таңдауға ерікті. Мемлекеттiк органдар өз функцияларына сәйкес нарықтың жұмыс iстеу ережелерiн белгiлеуге және зардап шеккен қызметкерлерге барлық тиiстi әлеуметтiк қолдауды, соның iшiнде сақтандыру бағдарламалары шеңберінде төлемдерді алуы үшiн сақтандырушылар мен кәсiпорындардың өз мiндеттемелерiн орындауын бақылауы тиiс. Сақтандыру ұйымдары келісім-шарт бойынша тәуекелдер мен міндеттемелерді өз мойнына ала отырып, мемлекеттік бюджет шығындарын азайта отырып, ЖОМС шеңберінде жұмысшыларды қажетті деңгейде қорғауды қамтамасыз етеді.
«Жүйе іске қосылғаннан бері өткен 17 жыл ішінде бірнеше рет жаңартылды, соның ішінде осы салада тікелей жұмыс істеп, жүйенің тәуекелдерін анықтап, оларды мемлекетпен талқылап, оны жаңғыртуға сарапшы ретінде қатысқан сақтандыру ұйымдарының арқасында. Жұмыс барысында әрдайым жүйені жақсарту үшін идеялар мен ұсыныстар туындайды, бұл бәсекелі ортада еркін дамып жатқан бағдарламаға тән. Сонымен, мысалы, кәсіби аурулармен ауратындар үшін төлемдер бойынша міндеттемелерді нарықтан МӘСҚ-ға беру бойынша идеялар бар, ол табиғи жолмен сақтандыру резервтерінің бөлігінің босатылуына және нәтижесінде ЖОМС тарифтерінің төмендеуіне ықпал етеді», - деп түсіндірді Standard Life ӨСК-нің басқарушы директоры, Алемжан Акажанов.
Өмірді сақтандыру компанияларының ЖОМС жүйесіне қатысуы қажетті сақтандыру тәжірибесінің және тиісті инфрақұрылымның, қажетті біліктілігі бар кәсіпқойлардың – андеррайтерлердің, төлемдер бойынша мамандардың, сервистік қызмет көрсетудің, жоғары тиімділікпен жүйенің қызметін қамтамасыз ететін аудиторлардың болуымен шартталған. Осы өнім бойынша сақтандыру резервтеріне талаптар жеткілікті консервативті, тиісті лицензиясы мен тәжірибесі бар кәсіпқой актуарийлермен бағаланады және мемлекетпен реттеледі.
«Реттеуші сақтандыру ұйымдарының сақталуына міндетті және жүйеде жағымсыз өзгерістердің алдын алуға бағытталған, пруденциялық нормативтерді белгіледі. Сонымен қатар, ЖОМС жүйесі сақтандыру төлемдеріне кепілдік берудің мемлекеттік жүйесінің қатысушысы болып табылады, ол сақтанушыларға қосымша қорғауды қамтамасыз етеді. Біздің ойымызша, қолданыстағы ЖОМС жүйесі өзінің ауқаттылығын көрсетті және түбегейлі өзгерістерді қажет етпейді», - деді KM Life ӨСК-нің басқарма төрайымы Назым Бекболатова.
ЖОМС төлемдері
Төлемдердің мерзімдері, сондай-ақ төлемдер сомасы нақты жағдайға, оқиға түріне байланысты. Төлемдер кезеңі медициналық тексеру нәтижелері бойынша белгіленеді және комиссиядан келесі өту кезінде ұзартылуы мүмкін. Әдетте, зардап шегуші жылына бір рет немесе екі жылда бір рет комиссиядан өтеді. Егер комиссия зардап шегуші еңбекке қабілеттілігін мүлде жоғалтты деген қорытындыға келсе, онда өмір бойы төлем мерзімі белгіленеді.
«Осылайша, төлемдер мерзімі мен мөлшері еңбекке қабілеттіліктен айырылу дәрежесіне, жұмыс берушінің кінә дәрежесіне және зардап шеккен қызметкердің орташа табысына байланысты жеке есептеледі. Сақтандырушылардың төлемдер сомасы мен кезеңінің есебіне әсер ететін, факторларды анықтауға қатысы жоқ және міндеттемелерді орындауы тиіс. Бұл жағынан ЖОМС жүйесі барынша зардап шеккен қызметкерлердің мүдделерін қорғайды», - деп нақтылайды Алемжан Акажанов.
Бұл жүйе толығымен отандық заңнамамен реттеледі, оны заңгерлер жақсы түсінеді, бірақ бірнеше мысал келтірейік.
1 Мысал
Өндірісте сақтандыру жағдайы нәтижесінде қайтыс болған қызметкердің 300 000 теңге жалақысы болды. Оның екі асырауындағы адамдары қалды: зайыбы және кәмелетке толмаған баласы. Әрбір асырауындағы адамға сақтандыру төлемі бала кәмелеттік жасқа (18 жас) толғанға дейін 100 000 теңгені құрайды және бала жоғары оқу орнына түскен жағдайда, 23 жасқа дейін ұзартылатын болады.
2 Мысал
50% мөлшерде кәсіби еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан, 400 000 теңге жалақысымен қызметкер, бұл ретте жұмыс берушінің кінәсі 100%-ды құрайды. Сақтандыру төлемі 130 мың теңге мөлшерде (400 000 * 50%, әлеуметтік төлемді шегеріп), зардап шеккен қызметкер зейнет жасына жеткенге дейін жалғасатын болады.
«Денсаулықтың зақымдануымен туындаған, қосымша шығыстарды өтеу бойынша сақтандыру төлемдері қызметкер немесе осы шығыстарды шеккен тұлға осы шығыстарды растайтын құжаттарды ұсынған сәттен бастап жеті жұмыс күні ішінде жүзеге асырылады. Денсаулықтың зақымдануымен туындаған қосымша шығыстарды өтеу бойынша жиынтық сақтандыру төлемдері сақтандырушымен жоғарыда аталған мөлшерлер шегінде, бастапқы белгіленген КЕҚА-ның тиісті дәрежесі бойынша жүзеге асырылады», - деп түсіндірді Nomad Life-та.
Сондай-ақ, төлемдер мөлшері жыл сайын елдегі болжанған инфляция мөлшерінің деңгейіне артып отырады, яғни сақтандыру компаниясы төлемдерді индекстеу деп аталатын әрекетті жүзеге асырады. Мысалы, қазір компанияның есептеулеріне енгізілген индекстеу мөлшері 9%-ды құрайды. Осылайша, асырауындағылардың алған ақшасы осындай ұзақ уақыт бойы өз құнын сақтайды.
Еңбек министрлігінің ұсыныстары
Шенеуніктер жұмыс орындарында жарақаттану проблемасын бірнеше жолмен шешуді ұсынады.
Бірінші
Бірыңғай оператор моделіне өту, ол Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры (МӘСҚ) болады. Жұмыс берушінің жауапкершілігінен әлеуметтік сақтандыруға өту ұсынылуда. Бұл ірі кәсіпорындарға сақтандыру төлемдерінде үнемдеуге мүмкіндік береді.
Екінші
Тәсіл «Мемлекеттік аннуитеттік компанияны» (МАК) сақтандыру агенттерінің кең желісін құру арқылы бірыңғай операторға айналдыруды ұсынады. Бұл ретте бірнеше жыл бұрын ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі сақтандырушыларды сақтандырудың осы сыныбы бойынша делдалдардан бас тартуға мәжбүрлеген болатын.
Үшінші
Ұсыныс ӨСК-ге өндірістік өлім мен жарақаттануды азайту бойынша алдын алу бағдарламаларын жүргізуді тапсыруды көздейді. Сақтандырушылар Еңбек министрлігінің функцияларын қалай алмастыра алатыны белгісіз.
Мемлекетке жаңа бизнес не үшін
Сақтандырушылар ұсыныстарды жан-жақты талдап, соның ішінде қажет есептерді жүргізу қажет дейді. Және Еңбек министрлігінің бастамасы сақтанушыларды неғұрлым сенімді қорғаумен қамтамасыз ететінін бекітпеу керек.
«Барлық мүдделі тараптардың – мемлекеттік органдардың, сақтандыру ұйымдарының, жұмыс берушілердің және олардың өкілдерінің бірлескен іс-әрекеттері қажет. Біздің ойымызша, бұл реформалар саланың тіпті тоқырауына дейін, елімізде өмірді сақтандыру нарығының одан әрі дамуына теріс әсер етуі мүмкін. Бүгінгі күні бар ЖОМС жүйесі жұмыскерлерді қорғаумен қамтамасыз ете отырып және зардап шеккен қызметкерлерді өтеумен қамтамасыз ете отырып, өзінің ауқаттылығын, орындылығын және бәсекеге қабілеттілігін көрсетті. Сонымен қатар, өмірді сақтандыру саласының өзі халықты жұмыспен қамтып отырған, басқа әлеуметтік міндеттерді шешуге қатысатын (оның ішінде, зейнетақымен қамтамасыз ету, салықтар және т.б.), экономиканың дербес саласы болып табылатынын ұмытпау керек», - деді Назым Бекболатова.
ЖОМС нарығы жұмыс істеп келе жатқан 17 жылда тек қана өсті. 2005 жылы нарық көлемі небәрі 5 млрд теңгені құрады, осы жылы нарық көлемі көрсеткіштеріне рекордтық жету болжануда – шамамен 60 млрд теңге.
«Бірыңғай операторды құру Қазақстанның барлық кәсіпорындарын ЖОМС жүйесімен қамтуын арттыруға көмектесуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда, қамту міндетін шешу үшін қарқынды дамып келе жатқан ЖОМС нарығын жою қажет емес екенін ескере отырып, салдары мен өзгерістердің ауқымы қол жеткізілетін нәрсеге сәйкес келмейді», - деп ескертеді Standard Life ӨСК-нің басқарушы директоры.
Бірыңғай мемлекеттік операторды құрған кезде ӨСК сақтандыру сыйлықақыларын жинау бойынша біршама жоғалтуларға тап болады. Дегенмен, барлық соңғы жылдары ӨСК бүткіл ел бойынша кәсіпорындарды сақтандырумен қамтуды жоғарылату үшін едәуір ресурстар салды, инфрақұрылымды дамытты, сондай-ақ ӨСК осы өнімді цифрландыру бойынша жұмысты белсенді дамытты. Мысалы, Халык-Life ЖОМС шарттарын жасау бойынша жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар үшін онлайн-сервисті іске қосты.
Бірақ тіпті мұндай сервис сақтандырушыларға Қазақстанның барлық кәсіпорындарын 100% сақтандырумен қамтуға жол бермейді. Бұл әрбір ӨСК-де сақтандыру шарттарын жасайтын қызметкерлер штатының және көптеген сақтандыру агенттерінің болуын ескеркенде. Тиісінше, бірыңғай операторды құру айтарлықтай қаржылық және адам ресурстарын талап етеді.
Операторға барлық үдерістерді автоматтандырудың жоғары деңгейі қажет болады, жұмыс істейтін және сақтандырудың осы сыныбын одан әрі дамытатын кәсіби кадрлар қажет. Бұдан бөлек, өндірістерде немесе кез-келген басқа жұмыста жарақат алатын адамдар саны өсіп жатқанын ескеретін болсақ, отандық ӨСК-нің міндеттемелері де өсуде», - дейді Халык-Life-тің басқарушы директоры Виталий Любимов.
Ағымдағы нақты жағдайларда өмірді сақтандыру нарығының бағдары клиенттің қажеттіліктеріне бағытталған, алайда, бірыңғай мемлекеттік операторды құру кезінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру кезінде процесті бюрократтандырудың мүмкін болатын айқын тәуекелдерін байқаймыз. «ӨСК арасындағы еркін бәсекелестік өмірлік жағдайлардан туындайтын қызметкерлер мен компанияның барлық қажеттіліктерін қамтитын, ЖОМС шарттарын жасасуға кешенді және мұқият көзқарасты қамтамасыз етуге көмектеседі. Бұдан бөлек, бірыңғай операторда сақтандырушыларға қарағанда сақтандыру төлемдері мөлшерінің бірден немесе біртіндеп азаятын қаупі бар, себебі тәжірибе көрсеткендей мемлекеттен берілетін әлеуметтік жәрдемақылар мөлшері ең болмағанда азаматтық заңнамамен көзделген, зардап шегушілерге төлемдер мөлшеріне сәйкес келмейді», - деп нақтылады Виталий Любимов.
Қорытынды ретінде, президент Тоқаев өзінің қыркүйектегі жолдауы кезінде бірыңғай операторлардың қызметі бойынша мемлекеттік саясаттың нақты ұстанымын білдіргенін еске салғым келеді: «Нарық экономикасының дамуына бірыңғай операторлардың қызметі теріс әсер етеді...бар операторларды бәсекелік ортаға тапсыру қажет немесе монополист деп танып, олардың қызметін арнайы монополияға қарсы құқық шеңберінде реттеу қажет».
«Шын мәнінде, президенттің сөзі дамыған және өркениетті елдерде әдетке айналғандай, Қазақстанның мемлекет иелігінен алу және институттарды ырықтандыру жағына алған бағдарын көрсетеді. Бұл фактті ескере отырып, ЖОМС-тің бірыңғай операторын құру идеясы елдің экономикалық саясат қағидаларына қаншалықты сәйкес келеді деген сұрақ туындайды», - деп сыпайы түрде KM Life ӨСК-нің басқарма төрайымы Назым Бекболатова еске салды.
Қаржыгерлер ашық түрде сыбайлас жемқорлық тәуекелдері туралы айта алмайды (ұсталған жоқ – ұры емес), бірақ егер нарықта бірыңғай оператор болса, олар сөзсіз өседі. Оған қоса, біздің елде жеке кәсіпкерлерге қысым көрсететін мемлекеттік компаниялар жетерлік.
Мемлекетке жеке секторға «кірудің» қажеті не? Мұның екі нұсқасы бар: шенеуніктер «жақсы ниетпен» барлығын бақылауға тырысуда немесе үлкен кабинеттерде отырған біреуге осы нарықтың 60 млрд теңгесі тыныштық бермей жатыр.
Сурет ашық дереккөздерден
