Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1998 жылдан бастап енгізілген. Оның негізін салымшылардың жұмыс берушілері міндетті жарналарды аударатын салымшылардың жеке зейнетақы шоттары (ЖЗШ) құрайды. Міндетті жарналар кіріс алу үшін акциялар мен облигацияларға салынады - «ақша жұмыс істеуі керек».
Жұмыс беруші салымшының атынан Мемлекеттік корпорация арқылы аударған зейнетақы жарналары БЖЗҚ-ға түседі. Сондай-ақ, мемлекеттік корпорация мемлекеттік кепілдікті есептеп, БЖЗҚ-ға жарналардың түсуі туралы хабарлайды.
БЖЗҚ 2013 жылы «МЖЗҚ ҰЗҚ» АҚ негізінде құрылды. БЖЗҚ құрылтайшысы және акционері – ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті тұлғасындағы Қазақстан үкіметі.
БЖЗҚ-да зейнетақы активтері есепке алынады, салымшылардың жеке зейнетақы шоттарына (ЖЗШ) инвестициялық кірістер есептеледі, салымшылар шоттарының жай-күйі туралы хабардар етіледі, зейнетақы төлемдерін төлеу жүзеге асырылады.
БЖЗҚ тек ақша санайды. Болашақ зейнеткерлердің ақшасын немесе зейнетақы активтерін Қазақстан Ұлттық банкі немесе кастодиан банк және инвестициялық портфельді басқарушы компаниялар басқарады. 2016 жылдан бастап Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес активтерді басқару тиімділігі бойынша ұсыныстар әзірлеуде.
Бүгінгі таңда Қазақстанның зейнетақы жүйесі екі негізгі деңгейден тұрады. Біріншісі – үлестіруші немесе ынтымақты зейнетақы жүйесі (ҮЗЖ). Бұл зейнеткерлер ынтымақты және базалық зейнетақы алатын мемлекеттік бюджет есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің деңгейі.
Қазақстандық зейнетақы жүйесінің екінші деңгейі – міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесі (ЖЗЖ), мұнда зейнеткерлер алдымен болашақ зейнетақыларын жинақтайды, содан кейін оларды Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) арқылы алады.
БЖЗҚ-ға ерікті жарналардың сомасы міндетті жарналардың жинақталған мөлшерінен 5 мың есе аз.
Зейнетақы мен ерікті жарналардан төлемдер үшін тағы бір жинақтау деңгейі бар. Салымшы ерікті жарналарды екінші деңгейдегі банк (ЕДБ) арқылы аударады, олар Ұлттық банкке түседі, ол БЖЗҚ-ға түскен жарналар, төлемдер, қаржы құралдары және инвестициялық кіріс туралы хабарлайды.
Алайда БЖЗҚ-ға ерікті жарналардың үлесі өте аз. Мәселен, 2022 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналары бойынша зейнетақы жинақтары 12,77 трлн теңгені, ал ерікті зейнетақы жарналары бойынша 2,57 млрд теңгені құрады, яғни олар 5 мың есеге жуық аз болды.
Зейнеткерлерге базалық және ынтымақты зейнетақыларды салық төлеушілер төлейді
Базалық және ынтымақты зейнетақылардың мөлшерін мемлекет белгілейді және кепілдік береді. Ресми түрде мұнда салық төлеушілер зейнеткерлерге зейнетақы төлейді. Зейнетақының бұл бөлігінің төлемдерінің өсуі толығымен салық жинаудың және мемлекеттік бюджеттің басқа түсімдерінің өсуіне байланысты, ал мемлекеттік бюджет Қазақстан Ұлттық қорынан түсетін мұнай долларына аса тәуелді. Сондықтан мұнай бағасы төмен болған кезеңде зейнетақы төлемдері мемлекеттік бюджетті айтарлықтай шығынға ұшыратады.
Жинақтаушы жүйеде зейнетақы мөлшері тек қазақстандық зейнеткердің шотында жинақталған сома мен зейнетақы активтері бойынша инвестициялық кіріспен анықталады. Жылдан жылға жинақтаушы компоненттің рөлі артып келеді.
БЖЗҚ-дағы жинақ – бұл толығымен кейін зейнеткер болатын маманның меншігі. Қазақстандық қайтыс болған жағдайда оның жинақтары заң бойынша мұраға қалдырылатыны бекер емес.
БЖЗҚ-ға жарнаны пайдаланудағы басты шектеу – салымшы өз жинақтарын тек ай сайынғы зейнетақы төлемдері түрінде алатыны. Дегенмен, бұл шектеу қазір шектеулі. БЖЗҚ-дағы жинақтарды салымшы белгілі бір жағдайларда тұрғын үй жағдайын жақсартуға және емделуге жұмсай алады.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінде мемлекет БЖЗҚ-дағы зейнетақы салымдары бойынша инвестициялық кірістің жинақталған инфляциядан кем болмайтынына ғана кепілдік береді. Бұл ретте, зейнетақы активтерінің ең төменгі табыстылығын қамтамасыз етуге кепілдікті өздері беретін инвестициялық портфельді басқарушылар сенімгерлік басқаруға берген салымшылардың зейнетақы жинақтары мемлекеттік кепілдікке жатпайды.
Ынтымақты зейнетақы, кейбір мемлекеттердегідей, азамат қандай да бір себептермен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тұрақты жарналар төлей алмаған болса немесе бұл жарналар тым аз болса, зейнет жасындағы адамды кедейліктен ең аз қорғайды.
Мәселен, Қазақстанда жыл басынан 2022 жылғы 30 маусымға дейін БЖЗҚ-ға аударылған зейнетақы жарналары, Ұлттық банктің деректері бойынша, 811,9 млрд теңгені, ал мерзімінен бұрын алу – 830 млрд теңгені құрады. Осылайша, 1 болашақ зейнеткерге шаққандағы орташа айлық жарна шамамен 15 мың теңгені құрады, ал 40 жыл ішінде 1 болашақ зейнеткерге шаққандағы орташа жинақ шамамен 7 млн теңгені құрайды. Сонымен қатар, инвестицияланған ақша көлемі неғұрлым аз болса, инвестициялық кіріс соғұрлым аз болады.
Дереккөз: https://prodengi.kz/post/kak-ustroena-pensionnaya-sistema-kazaxstana
Фото ашық дереккөздерден алынған
